Dr inż. Roman Warzecha
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin
– Państwowy Instytut Badawczy, Radzików
Podstawowym czynnikiem plonotwórczym w uprawie roślin uprawnych jest żywienie roślin, na które składa się żywienie poprzez nawożenie gleby oraz żywienie dolistne (zwane także dokarmianiem roślin). Ewolucyjnie, rośliny są przystosowane do pobierania składników pokarmowych z roztworu glebowego przez system korzeniowy. Wprowadzanie do gleby makro- i mikroskładników pozostaje więc główną metodą żywienia roślin. We współczesnej produkcji roślinnej, przy wysokim genetycznym potencjale produkcyjnym nowoczesnych odmian, wygórowanych oczekiwaniach odnośnie poziomu plonowania oraz jakości płodów rolnych, nie można ograniczyć się tylko do żywienia roślin poprzez system korzeniowy. Nie będzie on odpowiednio wydajny, szczególnie w przypadku upraw o krótkim okresie wegetacji.
Nawozy dolistne umożliwiają przede wszystkim zapobieganie i likwidację skutków niedoboru mikroelementów, jak również innych składników niezbędnych dla prawidłowego wzrostu i rozwoju roślin. Ich stosowanie jest szczególnie uzasadnione w momencie wychodzenia roślin z warunków stresowych (uszkodzenia mrozowe, susza glebowa, chłody wiosenne, uszkodzenia przez herbicydy, choroby i szkodniki). W zależności od potrzeb i sposobu działania, nawozy dolistne stosuje się w początkowych fazach rozwoju roślin, gdy wytworzą one odpowiednią powierzchnię liści, lub w okresie kwitnienia, zawiązywania owoców. Stosowanie nawozów dolistnych wpływa na plonowanie roślin oraz na jakość plonu. Zaletą nawozów dolistnych jest również to, że bardzo często mogą być one stosowane łącznie z innymi agrochemikaliami – herbicydami, fungicydami i insektycydami.
Najważniejszym czynnikiem, który ogranicza pobieranie składników z gleby jest zbyt niski odczyn gleby. Bardzo duży procent gleb w naszym kraju wykazuje odczyn kwaśny. Zmiana odczynu jest procesem wieloletnim, wymagającym wprowadzenia do gleby jonów wapnia. Wapń wchodzi w skład każdej komórki roślinnej, jego obecność w glebie determinuje efektywność nawożenia mineralnego i organicznego. Innymi czynnikami ograniczającymi pobieranie składników pokarmowych z gleby są: susza glebowa i chłody wiosenne, a w przypadku roślin ozimych, również niekorzystne warunki wegetacji jesienią jak również słaba kondycja roślin po okresie zimy. W takich warunkach rośliny rozwijają zbyt słaby system korzeniowy, który nie spełnia swoich podstawowych funkcji.
Z tych powodów konieczne jest stosowanie uzupełniającego dokarmiania roślin nawozami dolistnymi. Nawozy dolistne wnikają do roślin nie tylko poprzez blaszki liściowe, ale poprzez łodygi i inne części nadziemne roślin, dlatego bardziej precyzyjnym określeniem jest nawożenie „pozakorzeniowe”. Bardzo ważną zaletą nawozów dolistnych jest ich duża przyswajalność przez rośliny. Nawozy dolistne poza łatwo przyswajalnymi makroskładnikami (azot, fosfor, potas, magnez, wapń, siarka) zawierają szereg mikroelementów. Podobnie jak makroskładniki są one łatwo przyswajalne przez rośliny.
Rośliny uprawne w okresie wegetacji narażone są na liczne czynniki stresowe, które w znaczący sposób wpływają na ich wzrost i rozwój: redukują plon i obniżają jego jakość. Czynniki stresowe dzielą się na abiotyczne i biotyczne. Do najważniejszych czynników abiotycznych należą: zbyt niski lub zbyt wysoki odczyn gleby, niezbilansowane lub jednostronne nawożenie mineralne, obecność metali ciężkich w glebie, niskie temperatury w okresie kiełkowania i w początkowym okresie wegetacji, uszkodzenia mrozowe, uszkodzenia herbicydowe, uszkodzenia (poparzenia) roślin spowodowane stosowaniem nawożenia pogłównego nawozami azotowymi, susza atmosferyczna i glebowa, nadmiar wody w glebie (podtopienia upraw), wysokie temperatury w okresie kwitnienia roślin, grad, silne wiatry powodujące wyleganie roślin. Wśród czynników biotycznych można wymienić porażenie przez agrofagi (choroby pochodzenia wirusowego, bakteryjnego, grzybowego i powodowane przez inne czynniki) oraz szkodniki i chwasty.
Stosowanie dokarmiania roślin nawozami dolistnymi sprzyja poprawie ich kondycji, a tym samym umożliwia ograniczenie skutków oddziaływania czynników stresowych. Poszczególne gatunki roślin mają zróżnicowane wymagania pokarmowe i w różnym stopniu reagują na niedobory poszczególnych składników pokarmowych. W przypadku upraw rolnych, zboża są szczególnie wrażliwe na niedobory azotu, potasu i miedzi; kukurydza reaguje na brak fosforu i cynku, rzepak – azotu, siarki, boru; buraki – potasu i boru, a ziemniaki – potasu, manganu i cynku. Klasycznym przykładem jest kukurydza, wykazująca niedobory fosforu w początkowych okresach wzrostu i rozwoju roślin. Słabo wykształcony system korzeniowy w warunkach chłodu, lub wysokich różnic temperatur dnia i nocy, uniemożliwia pobieranie fosforu z gleby. Liście kukurydzy wykazującej brak fosforu przyjmują zabarwienie czerwonawe, a łodygi są cienkie i purpurowe. Zjawisko to jest określane mianem „głodu fosforowego”. Długotrwały niedobór fosforu skutkuje spadkiem plonu, kolby są zdeformowane i słabo wypełnione ziarnem. Stosowanie nawozów dolistnych z wysoką koncentracją fosforu przyczynia się do lepszego wykształcania ziarna w kolbach. Umożliwia uzyskanie wyższego plonu o lepszej jakości.
Specyficzne wymagania wobec składników pokarmowych mają rośliny sadownicze i warzywne, uprawiane w warunkach polowych, szklarniach i pod osłonami, rośliny ozdobne, a nawet różne uprawy hobbystyczne. Tym zapotrzebowaniom odpowiadają zróżnicowane formulacje nawozów dolistnych. W nawożeniu dolistnym roślin warzywnych szczególna rolę odgrywają nawozy bezchlorkowe, całkowicie rozpuszczalne w wodzie. Nawozy z makroskładnikami (N, P, K, Ca, Mg) są przeznaczone zarówno do nawożenia dolistnego jak i fertygacji. Wysoka koncentracja składników umożliwia ich stosowanie w niskich dawkach. Zawierają one dodatkowo kwas cytrynowy, który aktywizuje proces fotosyntezy. Poszczególne składniki pokarmowe odgrywają zróżnicowaną rolę w żywieniu roślin.
Azot (N) – jest najbardziej plonotwórczym składnikiem pokarmowym. Decyduje o szybkości wzrostu i wielkości masy roślin, a w konsekwencji o plonie ekonomicznym. Ograniczenie pobierania azotu następuje w temperaturze poniżej 5° C. Rośliny wykazujące objawy niedoboru azotu mają bladozielony kolor liści. Liście zasychają początkowo od szczytu, a następnie wzdłuż nerwu głównego. Rośliny rosną wolno, dojrzewają późno. Brak azotu wpływa na ograniczenie pobierania fosforu i potasu.
Fosfor (P2O5) – jakkolwiek pobierany w mniejszych ilościach niż azot i potas jest ważnym czynnikiem plonotwórczym. W początkowym okresie wegetacji przyspiesza wzrost i rozwój systemu korzeniowego i całych roślin. Ograniczenie pobierania fosforu następuje w temperaturach niższych niż 12° C. Brak fosforu powoduje przyhamowanie rozwoju roślin, słabe wykształcenie systemu korzeniowego. Wpływa niekorzystnie na plony roślin, szczególnie na plony ziarna. Koncentraty fosforowo-wapniowe likwidują niedobory fosforu i wapnia. Aktywizują podziały komórkowe.
Potas (K2O) – odgrywa ważna rolę w procesie fotosyntezy i transporcie asymilatów. Zapotrzebowanie niektórych roślin (okopowe, kukurydza) na potas, podobnie jak na azot jest bardzo wysokie. Niedobór potasu silnie ogranicza plony ziarna i zielonej masy oraz zmniejsza odporność roślin na choroby i na stresy środowiskowe. Objawy niedoboru na roślinach to nienaturalne, ciemnozielone zabarwienia liści i powstawanie nekrotycznych plam na brzegach blaszek liściowych.
Magnez (MgO) – pierwiastek, podobnie jak azot, fosfor i potas, zaliczany do grupy makroskładników. Powoduje szybki przyrost biomasy w krytycznych fazach wzrostu, zwiększa ilość i jakość białka. Objawy braku magnezu w roślinach to żółtobiałe przebarwienia wzdłuż nerwów blaszek liściowych, zaburzenia w przebiegu kwitnienia i zapylania, co ogranicza zawiązywanie kolb i ich wypełnienie ziarnem.
Spośród mikroskładników, największe znaczenie mają cynk i bor, a na glebach zasadowych mangan. Brak cynku objawia się ograniczeniem wzrostu roślin i występowaniem białych lub biało-żółtych pasków po obu stronach żyłki liścia (chloroza cynkowa). Nawozy zawierające cynk skutecznie likwidują niedobory tego składnika. Zwiększają odporność roślin na wiosenne chłody.
W warunkach Polski, cynk jest bardzo często deficytowym mikroskładnikiem w wielu uprawach. Gleby w Polsce są również mało zasobne w bor. Brak boru negatywnie wpływa na proces wytwarzania organów generatywnych. Kwitnienie roślin jest zaburzone. Szczególne znaczenie mają koncentraty zawierające bor. Skutecznie likwidują niedobory tego składnika, wpływają na płodność roślin, poprawiają zawiązywanie nasion. Zapobiegają występowaniu chorób fizjologicznych Na niektórych typach gleb może występować niedobór miedzi (Cu) – gleby torfowe, żelaza (Fe) lub siarki (SO3). Nawozy zawierające siarkę aktywizują przemiany azotu w roślinie.
Makroskładniki są stosowane przed siewem lub w okresie siewu, jako tzw. nawożenie zlokalizowane (pod korzeń). W formie nawożenia uzupełniającego są dostarczane roślinom przez „klasyczne” nawozy dolistne, w formulacji z mikroskładnikami (np. Wuxal firmy F&N AGRO i FOLIQ firmy KAZGOD, linie produktowe INTERMAG i ADOB) lub też bez mikroskładników. Nawozy dolistne mogą zawierać szeroką gamę mikroskładników lub też pojedyncze mikroskładniki, tzw. nawozy monoskładnikowe: żelazo (mono Fe), mangan (mono Mn), bor (mono B), miedź (mono Cu), cynk (mono Zn), molibden (mono Mo). Do ważnych producentów specjalistycznych nawozów dolistnych dedykowanych dla poszczególnych upraw rolniczych, sadowniczych, warzywnych i ozdobnych należą Instytut Nowych Syntez Chemicznych (dawny Instytut Nawozów Sztucznych) oraz firma Ekoflora Kraśnik. Czołowym producentem nawozów dolistnych jest również firma ADOB, posiadająca w swojej ofercie między innymi specjalistyczne nawozy typu ADOB i Basfoliar. Skuteczność stosowania nawozów dolistnych zwiększa dodatek różnych substancji. Chelatowanie EDTA reguluje odczyn cieczy roboczej, zapobiega wytrącaniu się zawartych w nawozach składników i polepsza ich wchłanianie przez liście. Obecność środków powierzchniowo-czynnych (surfaktantów) gwarantuje dokładniejsze i bardziej równomierne pokrycie liści przez nawozy. Środki zwilżające (humektanty) pobudzają do działania nawóz wyschnięty na powierzchni liści i przedłużają czas jego pobierania. Środki zwiększające przyczepność zapobiegają zmywaniu nawozu przez rosę i opady. Antyodparowywacze zapobiegają wyparowaniu kropelek nawozu przed osiągnięciem powierzchni liści.
Poza chelatami EDTA, w produkcji nawozów dolistnych, używane są inne rodzaje chelatów: IDHA, DTPA. IDHA – chelaty ulegające szybkiej biodegradacji, nieobciążające środowiska naturalnego. HBED – chelaty stabilne w środowiskach o bardzo wysokim poziomie pH. DTPA – chelaty zapewniające wysoki poziom żelaza nawet w warunkach niesprzyjających.
Oferta „klasycznych” nawozów dolistnych jest bardzo bogata. Występują one w postaci cieczy i zawiesin albo w stałej lub chelatów krystalicznych do rozpuszczania w wodzie. Niekiedy ich cząsteczki są rozdrobnione do rozmiarów nanocząsteczek. Dzięki temu substancje odżywcze są lepiej wchłaniane i przyswajane przez rośliny.
Szereg nawozów dolistnych lub startowych (granulowanych) ma dodatkowo charakter aktywatorów, gdyż poza dostarczeniem specyficznych, łatwo przyswajalnych makro- i mikroskładników, aktywują lub stymulują procesy fizjologiczne w roślinie. Zawierają substancje aktywne, najczęściej wyciągi z alg morskich. Wywierają pozytywny wpływ na procesy fizjologiczne, między innymi na pobieranie składników mineralnych, fotosyntezę, kwitnienie, a w konsekwencji na plonowanie roślin uprawnych. W Polsce jest dostępnych szereg aktywatorów specjalnie dostosowanych do konkretnych roślin, ich potrzeb pokarmowych o zróżnicowanym działaniu docelowym. Przykładowo, można wymienić szereg aktywatorów, oferowanych przez firmę ARYSTA LIFESCIENCES, opartych o technologię Physio Activator. Zawierają one wyciąg z alg morskich Ascophylum nodosum, które są bogatym źródłem substancji czynnych: oligosacharydów, aminokwasów, fitohormonów oraz witamin. Jednym z nowszych produktów z tej grupy, specyficznym aktywatorem odżywiania mineralnego i plonowania kukurydzy jest ZEAL. Zawiera biologicznie aktywny filtrat GA 142 z alg morskich Ascophylum nodosum oraz fosfor, cynk i molibden. Przyspiesza przyrost biomasy we wczesnym etapie rozwoju części nadziemnej i systemu korzeniowego. Przeciwdziała zahamowaniom wzrostu, powodowanym przez słaby rozwój systemu korzeniowego i wpływ niskich temperatur na pobieranie składników mineralnych, zwłaszcza fosforu. Zapewnia optymalne odżywianie roślin w fazie przed kwitnieniem, wpływając na plonowanie.
Do preparatów o charakterze aktywatorów można zaliczyć między innymi nawozy dolistne typu PLONOVIT, znajdujące się w ofercie firmy INTERMAG. Zaopatrują one kompleksowo rośliny w NPK. Zawierają schelatyzowane mikroelementy, witaminy, aminokwasy i tytan. Wpływają korzystnie na kondycję, zdrowotność roślin oraz zwiększają ich odporność na stresy.
Do aktywatorów, przeznaczonych do stosowania w różnych uprawach, głównie w sadowniczych i warzywnych, wykazujących korzystne działanie także w uprawach rolniczych, należą: WUXAL AMINO PLUS i WUXAL ASCOFOL (produkty firmy F&N AGRO) oraz FOLIQ AMINOVIGOR i FOLIQ ASCOVIGOR (produkty firmy KAZGOD). Są to wysokoskoncentrowane nawozy, zawierające naturalne biologiczne substancje i mikroelementy. Zwiększają odporność na choroby i stresy fizjologiczne, wspomagają procesy regeneracyjne roślin.
Wśród aktywatorów stosowanych w uprawach kukurydzy są również nawozy oferowane przez firmę TIMAC AGRO. Obok podstawowych składników odżywczych zawierają one naturalne substancje aktywne pochodzące z alg morskich. Biostymulujące wyciągi, w połączeniu z reaktywnym wapniem Mezocalc, wpływają na wzrost odporności roślin na czynniki stresowe oraz zwiększają przyswajalność składników pokarmowych. W efekcie zwiększają ilość i jakość plonu. Oparte są o następujące fizjologicznie aktywne systemy wyselekcjonowane z alg morskich: PHYSIO+, Fertiactyl, Seactiv. Firma AGROCONSULT posiada w swojej ofercie nawozy dolistne z serii AGRIKER, zawierające makro i mikroelementy kompleksowane bioaktywnymi aminokwasami. Podobny typ aktywatorów stanowią preparaty TECNOKEL AMINO (Mo, B, Zn, MN, Cu, Fe, Mg, Ca, K) – firma AGRITECNO FERTILIZANTES. Bardzo ciekawym przykładem nawozu dolistnego o charakterze aktywatora jest HERBAGREEN®, dystrybuowany przez firmę NATURALCROP POLAND. Poza takimi pierwiastkami jak wysoko-przyswajalne i nietoksyczne formy wapnia, magnezu, żelaza, magnezu, potasu, sodu, siarki, fosforu, manganu, boru, kobaltu, miedzi i cynku, zaopatruje rośliny w krzem oraz tytan. Zastosowanie HERBAGREEN® powoduje następujące efekty: podwyższa tolerancję roślin na stresy związane z niedoborem wody, przymrozkami i upałami, podwyższa zawartość suchej masy, cukrów, witamin, flawonoidów, fitosteroli, wydłuża długość przechowywania płodów, zwiększa biomasę i poprawia wyrównanie plonów, podnosi odporność roślin na choroby grzybowe i szkodniki, opóźnia infekcję oraz jej intensywność, poprawia witalność roślin, poprawia pobieranie składników pokarmowych, szczególnie w sytuacji problemów z ustabilizowaniem pH gleby.
Zupełnym novum są nawozy dolistne zawierające składniki pokarmowe (makro- i mikroelementy) w formach chemicznych dotychczas niestosowanych lub w kombinacjach niespotykanych. Przykładem są:
• fosforyny potasu, miedzi, amonu i magnezu (w produktach Phos 60 EU, AminoPower ResiPhos PK, Basfoliar Aktiv, Prewent P, linia Fosfiron, Atlante Plus, ProFos 1000, Phosfik Line i wiele innych), które są często rejestrowane jako nawóz, a pełnią także funkcję produktu ograniczającego presję chorób grzybowych
• koncentraty aminokwasowe (pochodzenia roślinnego i zwierzęcego), lub pojedyncze aminokwasy (np. prolina), które dostarczając N i C organiczny dla komórek roślin pełnią równocześnie funkcję stymulacyjną (bardzo szeroka oferta rynkowa, za duża by podawać przykłady)
• preparaty zawierające krzem (Silvit, Optisil), składnik pokarmowy, ale tutaj zwiększający bierną odporność roślin na choroby i szkodniki oraz poprawiający jej gospodarkę wodną
• preparaty zawierające ekstrakty z alg morskich lub słodkowodnych które posiadając związki mineralne (makro- i mikroskładniki) są bogate w aminokwasy i hormony roślinne, stymulujące procesy fizjologiczne roślin uprawnych (bardzo szeroka oferta rynkowa, za duża by podawać przykłady)
• tytan (Tytanit, INSOL 36 Tytan), srebro (VIFLO CAL S i VIFLO CHITOSOL SILVER, Sol-Vit MnCu+NANO), które jako składniki pokarmowe były dotychczas niedoceniane, a można je już kupić w formie środków do stosowania nalistnego, gdzie pełnią funkcje także stymulujące.
Wymienione związki i pierwiastki są przykładem środków, które wykazują więcej niż jedno spektrum oddziaływania na rośliny. Obecnie trwa w Europie dyskusja nad wprowadzaniem do obrotu, klasyfikacją i procedurą rejestracji środków wykazujących tzw. „double effect”. Wymaga tego sytuacja rynkowa, gdyż rynek europejski jest zasypany tego typu produktami – rolnicy mogą być zdezorientowani, gdy mają co innego w karcie rejestracyjnej produktu, a co innego w materiałach marketingowych. Poza tym sami producenci i dystrybutorzy domagają się sprecyzowania i nowelizacji prawa (dotyczy szczególnie Rozporządzenia (WE) nr 2003/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej).
W powyższym opracowaniu podano jedynie przykłady nawozów dolistnych używanych w uprawach rolnych i ogrodniczych, oraz przykłady producentów i dystrybutorów tych środków. Na polskim rynku znajduje się cała gama takich preparatów. Autor w swoich badaniach od wielu lat testuje wielu z nich, głównie w kukurydzy, zawsze uzyskując pozytywne wyniki w postaci zwyżki plonów i polepszenia innych ważnych cech agronomicznych. Na podstawie własnych doświadczeń, z całym przekonaniem zalecam, aby nawozy dolistne stały się stałym elementem integrowanej produkcji roślinnej.
