Generał Dezydery Chłapowski, ziemianin z pochodzenia, po ukończeniu akademii wojskowej odbył u boku Napoleona kampanię hiszpańską, austriacką, moskiewską i saską. Bystry obserwator o analitycznym umyśle, przyrodnik z zamiłowania, szybko dostrzegł różnicę między gospodarką rolną Wielkopolski, a Europy Zachodniej.
Był prekursorem zastąpienia trójpolówki płodozmianem, zaczął siać wzbogacającą glebę w azot koniczynę, zastosował do orki żelazny pług i jako pierwszy rozpoczął wprowadzanie zadrzewień śródpolnych. Czym one są?
Zadrzewienia śródpolne to element krajobrazu rolniczego, tworzony i kształtowany przez człowieka, najczęściej w postaci pasów, rzędów i kęp. Można w nim wyróżnić wyraźne warstwy roślinności. Istniejące po dziś dzień zadrzewienia wprowadzone przez gen. Chłapowskiego, składają się co najmniej z trzech linii drzew i krzewów. Typ i rodzaje zadrzewień uwarunkowane są rzeźbą terenu, żyznością i wilgotnością gleb itp. Wszystkie one pełnią ogromną, często niedocenianą, rolę w ekosystemie łąk i pól. Niestety, zadrzewienia stają się w krajobrazie rolniczym elementem zanikającym. A szkoda. Na zakładaniu zadrzewień możemy bowiem wiele zyskać.
Rola wiatrochronna. Na otwartych, płaskich terenach prędkość wiatru może być zredukowana o 30–50 proc., zależnie od wysokości i szerokości pasa zadrzewienia oraz występujących w nim gatunków. Zapobiega to (lub znacznie ogranicza) wylęganiu zbóż oraz strącaniu owoców i liści, daje schronienie przed wiatrem pasącym się zwierzętom. W obecnych czasach, gdy znaczna część kraju stepowieje z powodu mniejszych opadów atmosferycznych i stałego obniżania się poziomu wód gruntowych, erozja wietrzna zaczyna stanowić coraz większy problem, zwłaszcza na glebach lekkich.
Rola antyerozyjna i magazynowa wody. Funkcja ta jest jedną z najważniejszych na terenach pagórkowatych i podgórskich. Erozja wodna ma miejsce już przy 5 proc. spadku terenu. Pas zadrzewień założony w poprzek stoku w miejscu o największym nachyleniu, a tym samym najtrudniejszym w uprawie, zatrzymuje zarówno spływ powierzchniowy wody jak i całych mas gleby.
Rola ekologiczna. Zadrzewienia są miejscem życia wielu drobnych zwierząt, które pełnią ogromną rolę w ekosystemie. Spośród owadów, płazów, gadów, ptaków i ssaków zdecydowaną większość stanowią zwierzęta będące sprzymierzeńcami rolnika, ponieważ ich bazę pokarmową stanowią organizmy, które w gospodarce rolnej uznane są za szkodliwe. Wszystkie one w sposób naturalny podnoszą bioodporność upraw, głównie na owady i gryzonie.
Rola produkcyjna. Zadrzewienia śródpolne dostarczają bezpośrednich korzyści już w kilkanaście lat po założeniu. Należą do nich zioła, jagody, grzyby, owoce, no i oczywiście drewno: opałowe i użytkowe. Według szacunkowych danych, roczny przyrost masy drzewnej na 1 ha wynosi ok. 7 m3 co równoważy koszt wyłączenia 1 ha z produkcji rolnej i przeznaczenia go na założenie zadrzewień.
Rola krajobrazowa i rekreacyjna. W dobie rozwijającej się agroturystyki, nie do pomyślenia jest spacer na terenach pozbawionych drzew i krzewów. Monotonia pól nie dla wszystkich stanowi widok przyjemny i ciekawy. Pamiętać należy, że zadrzewienia chronią również przed hałasem.
W zależności od rodzaju zadrzewienia i ogólnego celu, jaki ma ono spełniać ustala się, czy będzie to nasadzenie pasowe czy grupowe, określa się lokalizację w terenie, dobiera gatunki drzew i krzewów, sposób ich zmieszania oraz rozmieszczenie w terenie. W doborze gatunków trzeba uwzględnić m.in. zdolność do hamowania prędkości wiatru. Dla przykładu, drzewa o gałęziach wiotkich czynią to skuteczniej niż o gałęziach sztywnych, zimą skuteczniejsze są drzewa iglaste niż liściaste.
Gatunki przeznaczone do nasadzeń należy dobierać uwzględniając m.in. produkcję masy drzewnej, a także owoców oraz nektaru – i to możliwie przez cały sezon wegetacyjny. Zapewnienie miejsc lęgowych dla ptaków i owadów pożytecznych również powinno być brane pod uwagę.
Gen. Chłapowski z pewnością nie zdawał sobie sprawy z wielorakich korzyści wynikających z zakładania zadrzewień śródpolnych. Ale jego prekursorskie idee kształtowania krajobrazu wiejskiego nic nie straciły na znaczeniu.
Sławomi Rajnik
