Spośród wielu zwierząt, które człowiek spotkał na swojej drodze, chyba tylko szczur nie poddał się jego woli i chociaż jest bezlitośnie tępiony, czuje się doskonale w środowisku człowieka. Podobnie wiernym kompanem jest mysz domowa. Te szkodliwe gryzonie wywołują niewyobrażalne straty ekonomiczne i sanitarne. Na przykład szczur zjada dziennie około 28 g pożywienia, a 25 szczurów zjada tyle, co jeden człowiek.
Szczury i myszy żerując w magazynowanej żywności pozostawiają w niej mocz, krew, ślinę, sierści, swoje trupy lub części ciała trupów. W ciągu doby szczur wydala i pozostawia w produktach 20 grudek kału i 16 ml moczu. Jeżeli żeruje np. w magazynie zbożowym to zanieczyszcza tam około 30 kg ziarna. Podobnie jedna para myszy domowej w ciągu roku pozostawia w miejscu swego żerowania ponad 10 000 grudek kału i prawie 2 litry moczu. Ocenia się, że globalnie straty żywności spowodowane przez gryzonie wynoszą ponad 20% w całym łańcuchu produkcji artykułów spożywczych, z czego 0,1 część to ich wyżywienie a reszta ulega zniszczeniu przez zanieczyszczenie kałem, moczem, rozdeptywanie bądź rozwlekanie.
Przerażenie wywołują doniesienia o zniszczonych budynkach opanowanych przez szczury. Szkodniki te gryzą ostrymi siekaczami wszelkie napotkane przeszkody, co wynika z ich natury, która domaga się stałego ścierania szybko rosnących zębów. Szczury robią podkopy, niszczą przewody elektryczne, rury wodociągowe i kanalizacyjne. Mogą spowodować zapadanie się podkopanych budynków. Przedstawione szkody ekonomiczne są zaledwie fragmentem rzeczywistych strat, które trudno oszacować, ponieważ obecność szczurów dyskredytuje właścicieli, administratorów, zarządców w oczach opinii publicznej i stanowi przeszkodę w ujawnianiu autentycznych strat. Ludzka nieświadomość i lekkomyślność a niekiedy karygodne niedbalstwo w zakresie higieny i porządku stwarzają mnóstwo okazji do wtargnięcia szczurów w środowisko człowieka. Dzikie wysypiska, niedomknięte śmietniki, porzucona żywność zwabiają liczne szkodniki. Racjonalne zbieranie, usuwanie, niszczenie wszelkich odpadów, które pozostawiają ludzie powinno być priorytetem każdej wspólnoty, osiedla, miasta, zakładu pracy i gospodarstwa rolnego.
Innym obszarem nieobliczalnych szkód powodowanych przez szczury to zagrożenie ludzkiego zdrowia i życia. Gryzonie te przenoszą i roznoszą wśród ludzi i zwierząt wiele pasożytów i chorób zakaźnych. Do najgroźniejszych należą: dżuma, żółtaczka zakaźna, dur brzuszny, tularemia, czerwonka bakteryjna, czerwonka amebowa, cholera, dury plamiste, wścieklizna, grzybica, trychinoza, pryszczyca i gruźlica drobiu, różyca, pasożyty jelitowe i wiele innych. Szczur jest niezmiernie ruchliwy. Dziennie może przebywać odległości 10 – 18 km, co stwarza niebezpieczeństwo szybkiego rozprzestrzeniania się chorób nawet w odległe miejsca. Likwidacja gryzoni wymaga dobrze zaplanowanej i przeprowadzonej akcji. Należy jednak zacząć od profilaktyki a więc ograniczyć dostęp gryzoni do kryjówek, pokarmu i wody. Przykładowo, budynek przeznaczony na magazyn żywności powinien mieć oprócz odpowiednich warunków do kontroli przechowywanych produktów również możliwość przeprowadzenia odszczurzania. Istnieją inne elementy profilaktyki. Np:. teren wokół budynków magazynowych i produkcyjnych powinien być utwardzony, pozbawiony darni oraz trwałych nasadzeń, które umożliwiają szczurom wspinanie się na budynek. Podobna profilaktyka dotyczy mieszkań. Wykończenie ich powinno udaremnić szczurom wtargnięcie do wewnątrz, wędrówkę po pomieszczeniach, zdobywanie pokarmu i wody a zwłaszcza wyszukiwanie bezpiecznych kryjówek i urządzanie gniazd (Ignatowicz 1999).
Oprócz stosowania profilaktyki szczury zwalczamy różnymi metodami. Najpopularniejszą i najskuteczniejszą jest metoda chemiczna, czyli wykładanie zatrutych przynęt pokarmowych, tak zwanych trutek alba rodentycydów. Dzielą się one na:
1. szybko działające trucizny ostre,
2. trucizny o działaniu opóźnionym – wielodawkowe i jednodawkowe.
Najczęściej stosowaną trucizną ostrą jest fosforek cynku naniesiony na ziarno pszenicy. Fosforowodór uwalnia się w przewodzie pokarmowym szczura, uszkadza jego organy wewnętrzne i powoduje natychmiastową śmierć. Trutka ta ma poważną wadę – brak antidotum, co może być zagrożeniem dla zwierząt domowych a nawet dla człowieka. Masowe stosowanie tej trutki i związane z tym nagłe padnięcia wywołuje u szczurów nieufność do tego pożywienia i zaprzestanie jego spożywania. Dlatego obecnie stosuje się trucizny o opóźnionym działaniu – tzw. antykoagulanty krwi, które zmniejszają jej krzepliwość i uszkadzają naczynia krwionośne. Śmierć szkodnika następuje po kilku dniach i nie kojarzy się ze spożytym pokarmem. Trucizny wielodawkowe powodują śmierć po kilkakrotnym spożyciu, natomiast jednodawkowe są skuteczne po pierwszym spożyciu. Zatrute przynęty mają postać granulatu, płatków, bloczków, proszku, plastycznej masy zwanej pastą, pianki lub płynu, którym nasącz się np. chleb. Wszystkie nowoczesne rodentycydy zawierają dodatek niezwykle gorzkiej substancji, obojętnej dla szczurów. Wywołuje ona odruch wymiotny w razie przypadkowego spożycia trutki przez człowieka. Trutki zaleca się stosować w specjalnych stacjach deratyzacyjnych. W ten sposób zabezpiecza się je przed zwierzętami domowymi i ptactwem a gryzonie mają poczucie bezpieczeństwa podczas spożywania preparatu. Warunkiem skuteczności każdej trutki pokarmowej jest jej spożycie przez szkodnika, natomiast człowiek, znając ich obyczaje może im w tym „dopomóc”.
Dr Andrzej Ufniarski
Przy opracowaniu artykułu wykorzystano informacje: prof. S. Ignatowicza (Wieś Jutra nr 2/1999, Higiena nr 2-3/2002), dr hab. A. Fabirkiewicza i innych (Higiena nr 2/2001), dr T. Kolbuszowskiego i T. Karpińskiego (Biuletyn DDD nr 2/2004).
